Jon Andoni Irazusta, euskalzale, lege-gizon eta politikari tolosarra, 1884 urtean jaio zen Gipuzkoako hiriburu foralean. Gazte-gaztea zela bazkidetu zen Eusko Alderdi Jeltzalean. Tolosan, tradizionalismoaren bihotz-muinean, karlismotik abertzaletasunera daraman zubia goiztik igaro zutenen artekoa izan zen, Irazusta.
Zuzenbide ikasketak egin zituen Deustun eta Madrilen. Geroztik, Tolosan bertan jardun zuen abokatu gisa.
II Errepublikaren garaian GBB-ko kidea izan zen. Eta 1933ko hauteskundeetan, Madrilgo Gorteetako diputatu izan zen aukeratua. Urte horretatik eta 1936ra arte, EAJ-ren talde parlamentarioko bozemaileordea izan zen Kongresuan; hots, Jose Horn Areilza taldeburuaren ordezkoa. Iñork gutxik gogaratzen du gaur egunean Irazusta politikariaren irudia. Jeltzaleen euren artean ere izen ezezaguna da Irazustarena. Berarekin Madrilen izandako beste batzuk maiz gogoratzen dira jeltzaleen artean, hala nola, Jose Antonio Agirre, Xabier Landaburu, Manuel Iruxo edo Telesforo Monzon. Irazusta, berriz, nahiz eta talde parlamentarioaren bozemaileordea izan, historiazaleak garenok bakar-bakarrik gogoratzen dugu. Eta bere izena aipatzen dugunean, hainbat azalpen egin behar izaten diogu solaskideari nor izan zen eta zer egin zuen adierazteko.
Baina Irazusta ez zen politikaz haratago bizitzarik ez dagoela uste duten politika-gizon horietakoa. Diputatua ez ezik, idazlea ere izan zen abokatu tolosarra. Hamaikatxo artikulo idatzi zuen El Pueblo Vasco eta El Día egunkarietan. Baina bere idazle dimentsio honetan ezaguna bada, ez da argitaratu zituen artikuluengatik, euskal literaturari egin zizkion ekarpenengatik baino.
Irazustak, bi liburu idatzi zuen euskaraz. Biak ere erbestean –hispanoamerikan zehatzago esateko- guda zibilaren eraginez atzerrira joan eta gero. Eleberriak dira liburuok. Joanixio da lehenbizikoaren idazburua. Bigarrena, berriz, Bizia garratza da titulatzen da. 1946an eta 1950 urtean argitaratu ziren hurrenez hurren.
Udako egun hauetan, Irazustak eta Landaburuk, 1944tik 1948ra bitartean, elkarri bialdu zioten eskutitzen berri izan dut. Iñaki Anasagastiren artxibo sakonean agertu dira. Gutun interesgarriak oso. Irazustak eta Landaburuk, Madrilgo Gorte Nagusietan elkarrekin jardun zuten garaitik ezagutzen zuten elkar. Urtebiko “beltzean” gertatu zen hori; 1933tik 1936ra garatu zen legealdian. Lagun minak ziren, ikusten denetik. Harreman hestua eta zintzoa egin zuten, antza, San Jeronimoko egoitzan. Zorigaiztoko guda zibilak banatu zituen eta urteak igaro ziren, ostera ere, elkarren berri jakin zuten arte. Landaburu Parisen, Europan, eta Irazusta, berriz, Egoamerikan: Konlonbian lehendabizi eta Puerto Ricon gero.
Munduko bigarren guda amaitzear zegoelarik, Landaburu non aurkitu zezakeen jakin zuen Irazustak. Eta berehala idatzi zion. 1944ko abenduaren 26koa da bere lehenbizko eskutitza. Gutun goxoa eta oso hurbil-hurbiletik idatzitakoa:
“La falta de comunicación con Vd –aitortzen dio lehenbiziko honetan- es para mi como la falta de pan. No se puede imaginar cuantas veces lo he recordado con cierto sobresalto en los años que lo ha vigilado la Gestapo. Dígame cosas. Cuénteme cómo lo ha pasado. Cómo tiene a la familia, que la supongo aumentada. Todo, en fin, lo que les haya ocurrido en estos cuatro años y medio”.
Gutun honen ostekoetan, euskaraz argitaratutako bere liburuei buruz idazten dio Irazustak Landabururi. Ez gai horri buruz bakarrik, noski. Bere bizitzako joanetorriarren hainbat arlori buruzko beriak ematen dizkio euskutitzetan: Urteetan elkar ikusi gabe izan diren lagunen artean ohikoak diren berriak, hala nola, non bizi den, ogibidea non daukan, familiako kideak nondik dabiltzan, munduko gerrateak iraun izan duen bitartean zertan aritu izan den, eta abar. Eta datu horien artean aipatzen ditu liburuen argitalpenari buruzkoak ere.
Liburuei buruzko aipamenetan, azteketa literarioetan dabiltzanentzat jakingarriak diren datuak ematen ditu Irazustak: nola idatzi zituen, zernolako kezkak eraginda ekin zion idazteari, bere idazlanen helburuak zeintzuk diren, eta abar.
Datu horiek lantxo hotan aipatzen ahaleginduko naiz euskal literaturaren ikerketan dabiltzanentzat baliogarriak izan daitezkeelakoan. Aldez aurretik esan beharrekotzat hartzen dut, dena den, Irazustaren sormen literarioaren ikuspegi osoa eduki ahal izateko, aipaturiko bi nobelak ez ezik, Caracas-eko Euzkadi aldizkarian eskaraz argitaratu zituen ipuinak ere aintzakotzat hartu behar direla. Ipuin horietan aurkitzen dira, maiz, laburrago eta argiago adierazita, bere buru-hausteak eta kezkarik nabarmenenak.
Baina gozen, aurrekinan bazterrean utzita, gutunetan agertzen diren azalpenak aztertzera:
Joanixio-ri buruzko azalpenak
Bere lehenbiziko berrietan, pozik agertzen zaigu Irazusta idatzitako eleberria dela eta. Barruak buelta ematen ziola nabarmentzen da –alaitasunaren eraginez, noski- euskaraz idatzitako eleberria irarkolara bialdu zuela Landabururi jakinarazi izanaz. Eta ez zen, ez, gutxiagorako kontua. Irazustak bazekien, jakin ere, bere aurretiko euskal literatura, neurri handi batean bederen, eleiz-gizonek egindako literatura zela. Eta kasu asko eta askotan, ganera, kristau sinesmenaren inguruko gaiak lantzeko asmoarekin egindakoa zela: dotriñak, brebiarioak, fedearen inguruko gogoetak, eta abar. Ez ziren asko –ez horixe!- sekularrek idatzitako euskal eleberri zibilak. Irazusta, ikuspuntu horretatik, bide berriak urratzen zebilela baiezta daiteke. Euskal literaturari ekarpen orijinala egiten, alegia:
“Escribí una novela en euskera, que me la publica la editorial EKIN, y según me dice Andrés Irujo, está en la imprenta (su carta es del 5) y dentro de pocos días espero tener aquí el primer ejemplar […] “Joanizio” la escribí con el designio de evitar que nuestros jóvenes campesinos emigren en los primeros tiempos de la paz y es un poco ingenua. Es la biografía de un muchacho que sale con grandes ilusiones a la Pampa, vuelve rico, pero viejo, se casa con una sobrina carnal y tiene una descendencia lamentable. El fantasma de las emigraciones ocurridas a raíz de las dos guerras carlistas y la probabilidad de que se repitieran ahora me inspiró, por considerar que en esta época de invasión de nuestro país una nueva emigración nos conduciría a la desaparición a corto plazo” (1945ko ekainaren 24ko idazkian)
“Escribí una novela en euskera, que creo que EKIN la tiene en la imprenta según me decía Andrés Irujo en carta del 5 de junio…” (1945ko abuztuaren 21ko eskutitzan)
Euskal nortasunaren iraupenari begira, bi arazo nagusi ikusten du Irazustak 1945 urtean: baserria eta euskara. Biak daude nola edo halako krisian murgilduta baina biei eutsi behar dio Euskal Herriak gerora ere bere herri-nortasun bereziarekin jarraitu nahi badu. Kezka horrek eraginda idatzi omen zituen Joanixio eleberria.
“Hay dos problemas cuya solución implica la de la vida nacional; ni más ni menos: la lengua y el caserío. Si se extingue la lengua y ose mezcla el caserío, el pueblo vasco será un pueblo desaparecido antes de un siglo. Si perviven ambos, el pueblo vasco resucitará, sea cuando fuere; pero no morirá. Convertir a nuestro labriego en el rley de la creación y a nuestra lengua en la reina de la elegancia son dos objetivos inmediatos, sin distraerse en las encrucijadas del camino; dos objetivos permanentes, además. (1945ko abuztuaren 21ko eskutitzan)
“…redacté hace ya unos cuatro años un proyecto para independizar al campesino del sistema judicial conocido y he escrito una novela en euskera. El primero, utópico en cualquier parte del mundo, es muy viable en nuestro país. Creo que se lo envié a Gamarra. Como de costumbre con todo no guardo copia. La segunda, la novela, la está editando EKIN y puede que salga este mismo año. La escribí con el designio principal de evitar que los muchachos de nuestros caseríos emigren a la Argentina, como lo hicieron a raíz de las otras dos guerras civiles y, al mismo tiempo, como contribución a mantener el interés por el euskera entre los que todavía leen en nuestra lengua. Son los dos problemazas: la lengua y el caserío. En un artículo publicado en Euzkadi de Caracas, argumenté el primero” (1945ko azaroaren 4ko eskutitzan)
Azkenean ere, eleberria kaleratzen denean, lotsatuta bezala agertzen zaigu Irazusta. Lan apala eta maila gutxikoa izango balitz bezala. Egindako ekarpenari garrantzia kentzen.
“No sé si le dije que he escrito una novela en euskera. ¡Así es ella! Figúrese que hace quince días recibí los dos primeros ejemplares que me mandó por avión Andrés Irujo y se los he regalado a mis dos hermanos sin atreverme a leerla segudo de qu eme pesará haberla escrito. Pero, en fin; como tampoco todos los lectores van a ser Unamunos, que ruede”. (1946ko apirilaren 27ko eskutitzan)
“Mi novela no la tiene que esperar de Andresico. Le mandaré yo de los primeros ejemplares que reciba. Si no la entiende, mejor, que así se evita una tanda de bostezos. Koxtan sí la entenderá… ojalá que no tenga tiempo para leerla” (1946ko ekainaren 2ko eskutitzan)
Ohartarazi beharrekoa da azken pasarte hau ulertu ahal izateko, Xabier Landaburu, garai hartan behinik behin, gasteiztarra izaki, ez zela euskalduna; ez zekien euskaraz. Liburu zalea zen oso eta Irazustak badaki, jakin ere, euskaraz idatzitako eleberria baloratzen jakingo duela. Aitzitik, Landabururen emaztea, Koxtan, zarauztarra zen eta euskaldun petoa. Horregaitik esaten du Irazustak, Koxtanek bai, ulertuko duela eleberria.
“¿Recibió Joanixio? Salió de aquí, certificado, el 25 de marzo” (1947ko maiatzaren 14ko eskutitzan)
Bizia garratza da liburuari buruzko azalpenak
“…me puse a escribir un ensayo en erdera, que mis amigos de Bogotá lo enviarían a la editorial Ercilla, de Chile, y en esto me salió la oportunidad de ocupar la cátedra de Civil de la Universidad, abandoné el ensayo, perdí dos meses con el civil y me ocurrió lo mismo que con el Romano; como ahora me repugna volver al ensayo voy a escribir otra novela en euskera, esta con la intención de que sea traducible […] Le llamará la atención lo de que sea traducible […] La que me propongo escribir será de tipo más universal, a base de las ideas que recogí para el ensayo en mi fichero” (1945ko ekainaren 24ko idazkian)
“…a continuación me propuse escribir un ensayo de tipo universal que, aunque fuera malo (ya sabe Vd de mis alcances) me permitiera traducirlo al castellano después de publicarlo en euskera (a manera de reivindicación de nuestra lengua). Pues bien, yo, que creo conocer el euskera, me encontré en la imposibilidad física de llevarlo a cabo por falta de léxico adecuado. Dígame ahora si no son indispensables una Universidad y una Academia. Esos, esos son los dos grandes problemas mirando a la Euzkadi de dentro de un siglo, de dos, de tres” ((1945ko abuztuaren 21ko eskutitzan)
Azkenengoko eskutitzetan, euskararekiko atxikimendu handia erakusten du Irazustak. Euskara lantzen ez bada, ez omen du burujabetzak ezertarako balio:
“La soberanía política que no sea principalmente enderezada a convertir en lengua de cultura el euskera es hambre para mañana aunque sea pan para hoy. Y los pueblos tienen que vivir más que hoy. La especial situación en que se encuentran les impone el ocio a muchos, muchísimos de los residentes en Francia. ¡Qué labor harían si estudiaran a fondo la constitución de la futura academia de la lengua, un plan completo de primera enseñanza con facilidades de paso a la segunda (la primera en euskera y la segunda en castellano) y un avance de cómo se podría organizar la segunda en euskera” (1948ko urtarrilaren 20ko eskutitzan)
“Me voy a la Argentina, saliendo de aquí dentro de unos cuatro meses. ¿Por qué? En primer lugar, de la asfixia de la soledad solamente sabe quien la ha soportado tanto tiempo como yo. Siento la necesidad del hogar de una manera creciente. Como siento la necesidad de hablar en euskera con alguien todos los días y no por casualidad, como me sucede aquí. En Buenos Aires tengo casado a mi sobrino mayor, que es al mismo tiempo el primero de mis ahijados, y a su lado me voy buscando olor de hogar” (1948ko otsailaren 25ko eskutitza)
Ikuspen zehatza zeukan Irazustak, dena den, nire apal ikuspuntutik Argentinara joan-etrorri zirenak inbertsio eta guztiontzak aberastasuna zekarten baita. Bere arriskuak bakarrik ikusi zituen gure lagunak.
De la misma manera, que Euskadi sea puntera económica e industrialmente también tiene sus peligros… ¿no? No tanto por su papel emisor como de receptor.
De todas formas, muchas gracias, no conocía a Irastuza ha sido un descubrimiento.
P.D: Misterios sin resolver:
A) Si Irastuza no sabía dónde estaba Landaburu ¿cómo le escribía? En aquella época creo que no había SMS ni correo electrónico…
B) Daba clases de Derecho Civil y no le gustaba romano????? Si menos por las coreografías que se montaban los ciudadanos del imperio sigue siendo prácticamente igual (un poco más políticamente correcto pero igual).
C) Así que terminó en la peligrosa Agertina y cuando volvió adinekoa zen… jocoso destino.
Jeltzaleek ere egin al dezute ekarpenik euskal kulturaren esparruan? Nik uste nuen ekarpen hori ezker abertzaleak bakarrik egin duela!! Mario Onaindiak eta horrelakoak.
Orotan,normala iruditu behar zaigu, karlista izatetik abertzale izatera emandako urrats hori,zeren eta ez dago zertan berriro azaldu behar euskal karlistak zergatik Karlosen aldekoak izan ziren….edozein euskaldun nahiz XVIII,XIX,XX edota XXIgarren mendekoa izan, gauza bera ulertzen dugu gure lurraldetasun aipatzerakoan.
Jeltzale horren ekarpena gaur egungo egoerari egokitzen zaio eta arazo gaurkotasun osokoa iruditzen zait,euskal gizartea globalizaziotik ezin izan du ihesi bainan hizkuntza garatu eta lantzen jarraituko dugu jo ta ke.
[…] alegia, eta Irazustak bere obrari buruz uste zuena ezagutzeko argi ugari eman dezaketenak. (ikus “Jon Andoni Irazusta jeltzaleak euskal literaturari egin zion ekarpenaz”, blog honetan, 11.08.06an argitaratua) Irazustaren jaioterriaren gaurko […]