Jaiegun seinalatua izan da azaroaren hamaikakoa euskal tradizioan. San Martin eguna. Izan ere, txerria hiltzeko egun aproposa zen baserritarrentzat; alegia, negu latzari aurpegi emateko laguntza paregabea eskaintzen zuten txerrrikiak prestatzen hasteko egun egokia. Euskal baserriaren giroan festaz jantzi izan da beti San Martin eguna. Txerri hilketaren inguran antolatu ohi zen festaz. Lukainka, buzkantz eta odolosteak, San Martin egunez prestatzen ziren. Saiheski, solomo eta pernilak ere egun horretatik aurrera joaten ziren heltzen. Gaur, kaletartuta dago euskal gizartearen zatirik handiena; oso gutxi dira, gure artean, baserrian eta baserritik bizi direnak. Baina hori gora behera, bere garrantzia ematen zaio oraindik San Martin egunari. Kontraesana dirudien arren, hiri handi, ertain, txiki eta, oro har, egitura urbanoa duen zenbait bizilekutan ere, gogoz eusten zaio, berez, baserritik eta baserri girotik datorren jai honi.
Baina euskal arrantzaleen ohitura eta jai-egutegian ere bazuen garrantziarik San Martin egunak. Bai horixe. Bermeon eta Lekeition, esate baterako, egun horretan hiz ematen zuten ontzijaubeek eta tostartekoek, elkarrekin bisigutan itsasoratzea. Bi herri hauetako kofradietan indarrean zeuden araudi zaharrek esaten zutenez, bisigutarako konpainiak, «desde San Martín hasta pascua florida», irauten zuten; negu osoan. Hori dela eta, txalupa bakoitzeko barruko gizonek, bazkari baten inguruan batu ohi ziren San Martin egunez, egunari jai giroa emateko. Are, gehiago, Bermeoko kofradiak egun horretan bertan ospatzen zuen, urtero, maiordomo berria aukeratzeko deitzen zen batzarra. Anaidiko buruek, haatik, San Martin egunetik San Martin egunera irauten zuten karguan. Urte bete.
Gure egungo bizitza motorizatuan, egun isolatua da San Martin eguna. Lagun artean ospatzen da, bai, baina ez zaio beste edozein jaiegunari baino garrantzia gehiago ematen. Iraganean, ordea, gure arrantzaleen eta baserritarren kultura tradizionaletan, aparteko mugarria zen urteko egutegiaren baitan. Neguaren atarian jartzen zituen mugarria.