Blog de Josu Erkoreka

Bermeon, lehen orduko abertzaletasunean jardun zirenekin osatzen ari garen zerrenda honetan, leku berezia utzi behar diogu, nahitaez, Amali Uranga Eiguren-i. Amali, Bermeon jaio zen 1873ko uztailaren 11an. Mutrikuarra zuen aita: Marzelino Uranga Amilibia, 1849ko abuztuaren 4an munduratua. Ama, berriz, mundakarra zen: Luzia Eiguren Tribisarrospe; 1851ko abenduaren 13an sortua. Marzelino, aita, Mutrikutik Bermeora etorri eta Santa Mariako eleizean ezkondu zen, 1871ko uztailaren 15ean, Maria Inazia Telletxea Renteriarekin. Baina bikoteak ez zuten luzaroan iraun, emaztea, ezteiak ospatu eta urtebete garrenean hil baitzen. Zehatzago esateko, 1872ko abuztuaren 3an zendu zen, gaixoak jota.

Baina ez ziran haiek lutoan murginduta luzaroan bizitzeko garaiak. Bi hilabete eskas egin zuen Marzelinok alargun. 1872ko irailaren 28an, Luzia Eigurenekin ezkondu zen berriro. Ajangizko Igokundearen eleizean ezkondu ere.

Lau seme-alaba izan zuen bikoteak. Amali bera izan zen zaharrena. Bere ostekoak ziren Eskolastiko (1875), Antonia (1877) eta Josefa (1879)

Amali Uranga Eiguren. Bermeoko lehen orduko jeltzalea

Sebastiana San Pelaiorekin ezkondu zen Amali, eta hiru seme-alaba izan zuen berarekin: Martzelino, Jose Luis eta Luzia

Arana-Goiriren lagun pertsonala izaki, hasera-haseratik hasi zen bere urrats politikoak jarraitzen. Sabinek argitaratu zuen lehen aldizkariak Bizkaitarra izenburukoak, bederazi harpidedun zeuzkan Bermeon. Bada horietako bat, Amali Uranga bera zen. Lehen orduko jeltzalea, beraz. Aintzindarien artean ibili zena. Geroztik, Batzoki Bermeotarra sortu zenean, 1899 urtean, Amaliren aitaren etxe batean kokatu zuten Bermeoko jelkideek batzartzeko gunearen egoitza. Zeresan handia izango zuen Amalik, seguru asko, bere aitaren keinu emankor horretan. Dohan utzi baitzien Marzelino Uranga mutrikuarrak bere jabegoko etxe hura, bideak urratzen zebiltzan abertzale aurrelari haiek babesa eta egon-leku egokia izan zezaten.

Kemen handiarekin hasi zuen Amalik jeltzale ibilbidea. Indarrez eta gogotsu. Batzokiari eutsi behar zion elkarteak, 100 pezetatako 100 obligazio jaulki zituen, 10.000 pezetatako kapitala osatuz. Bada, hHorietatik 10 Amalik berak erosi zituen, batzokiko obligazionistarik handienean bihurtuz. Hona hemen bere izenean jaulkitako obligazio bat.

Amali Urangaren izenean egindako Batzoki Bermeotarraren obligazioa

Amali, Bermeoko jelkide kutun eta maitagarrien artean zeukan Arana-Goirik. 1902ko irailaren 16an Serafin Albizuri abadeari bidali zion gutunean, Bermeoko jelkideei goraintziak emateko eskatzen dio, horien artean Amali bera aipatzen delarik: «Mis afectuosos recuerdos a Ispizua, Arzadun, Amali, Orbeta, Venancio, y demás concejales y buenos patriotas y amigos». Kasu batzuetan, ikusten denez, abizenarekin gogoratzen ditu jelkide bermeotarrak, hala nola, Ispizua, Orbeta edo Venancio. Beste batzuetan, ordea, konfidantza gehiagokoak zirelako-edo, bateo izenarekin. Azken hauen artean dago Amali.

Dena dela, Sabinek ez zuen giro ona ikusten Bermeoko jelkideen artean. Ez daki zergatik, baina nola-halako haserrekuntza somatzen zuen batzuen eta besteen artean. Ezinikusiren batek aldentzen zituela igarten zuen. Horrela adierazten zion bere susmo txarra Anjel Zabala Kondaño-ri 1902ko abuztuaren 29ko eskutitzean:

«Hay allí [Bermeon] muy poca confianza mutua entre los nuestros, y yo quisiera explicarme la causa. Noto entre Arzadun y la mayoría un cierto despego que no me explico. Además, Amali aparece desde hace mucho tiempo como descartado por ellos o desertado por sí mismo, y este es un fenómeno que también tendrá su causa. […] Si Amali no ha claudicado, yo pensaba sería lo mejor encomendar la dirección del partido allá a un triunvirato Orbeta-Ispizua-Amali, nombrando asesor jurisconsulto a Arzadun. Pero no tuve lugar de hacerlo o de proponerlo a B3. Ahora ya, si se funda el nuevo partido, los adscritos nombrarán a quienes más les plazca».

Gaur ez dago zehatz-mehatz jakiterik Amalik berak bere burua baztertu zuen ala batzokiko kideak izan ziren alderdiaren lehen lerrotik atera zutenak. Jakin dakiguna, ordea, zera da: Sabinek zuzendaritza-lanetan jarduteko nahi zuen arren, hurrengo urteetan, Amalik ez zuela aparteko protagonismorik hartuko, ez udalean ezta Bermeoko alderdiaren baitan ere.  Zuzen zebilen Arana, itxura guztien arabera, Amali laguna «como descartado por ellos o desertado por si mismo» ikusten zuenean. Izan ere, 1902az geroztik, ezkutuan bezala gelditu baitzen, aintzindaritza politikoa beste bazkide batzuen eskuetan utziz.

Egia da, 1907 urtean EAJren hautagaia izan zela Bizkaiko hauteskunde probintzialetan. Gernikako barrutian aurkeztu zen hain zuzen ere, Timoteo Gorroño eta Luis Meñakarekin batera. Baina ez zen hautatua izan. Eta ekintza horrekin agortu zuen Amalik alderdiaren izenean eta bere ordezkari gisa, burutu zuen jardun eta presentzia publikoa. Hortik aparte, ez zen gehiago beste inon eta ezertan nabarmenduko. Aitzitik, Eskolastiko bere anai gaztea,  Escuela de Artes y Oficios delakoaren irakaskuntza-zentroko Vocal izendatu zuten zinegotzi jeltzaleek 1902ko maiatzean, Jose Manuel Ispizua, Jose Arzadun eta Venancio Goitiarekin batera. Kontuan hartu behar da izendapen horren eragin politikoaz ohartzeko, Arte eta Lanbideetako Eskola horrek garrantzi handia izan zuela jeltzale eta liberalek garai horretan izan zituzten tirabira politikoetan.  Izan ere, jauntxoen kontrolpean zegoen plataforma bat izaki, aparteko ahalegina egin zuten jeltzaleek, jauntxokeriaren erpetatik ateratzeko. Eskolastikok, une horretan, jeltzaleekin batera eta jeltzaleen estrategian jokatu zuen udalaren baitan, Elorrieta jauntxoaren liberalekin aurrez-zurre.

Arana-Goiri espetxetik kanpora

Arana-Goiri espetxetik atera zenean, 1902 azaroan, poz handia hartu zuten Bermeoko bere lagun eta jarraitzaileek; Amali bera ere tartean zegoelarik, jakina. Herri-epaileek Sabin askatzearen alde eman zuten epaia dela eta, Kulien izeneko batek, kronika polita idatzi zuen Ibaizabal aldizkarian, berri horrek bermeotarren artean sortu zuen poza jasoz:

“Arana jaunak presondeguitik urten dabelako izan da emen poztasun guztiz aundi bat, batez bere arraintzaleen artean, eta euren artean entzuna da bertso au:

Sabino Arana, izan baziña,

Erdalerriko semia,

Lelengotatik egingo zendun

Zeuk gura dozun guztia

Zarealako euskaldun zintzo

Bizkaien maite maitea

Orixegaitik aurkitu zaitu

Presondegian otia”

El Bermeano astekariak, ordea, sarkasmoetan eta kritiketan murgiltzeko aprobetzatxen du berria. 1902ko azaroaren 9ko aleak, esate baterako Arana-Goiri espetxetik ateratze horrek, zera suposatzen zuela esaten zuen:

“la muerte del bizkaitarrismo oficialmente al menos, pues bien claro lo ha dicho el defensor del señor Arana, con el beneplácito –claro está- de su defendido. El señor Arana, ha dicho su defensor, no ha sido ni es separatista ni anti español, jamás lo ha sido. Ya lo saben ustedes. Aquí no hay tal odio a la madre patria, aquí todos somos muy españoles ¡hasta los que cuando llegan de Santoña dicen que vienen del extranjero!. De todos modos nos congratulamos de la libertad del señor Arana y esto no obsta para que sigamos combatiendo la desdichada gestión de los que se llaman sus amigos, aunque no sabemos hasta qué punto acepta el señor Arana la amistad de estos basoquis degenerados”.

Alderdiaren apurketa

1910 urteaz geroztik, apurketa larria gertatu zen Bermeoko EAJren baitan. Apurketa tentsiotsua eta garratsa, aspaldiko lagunak, alderdikideak edota lankidetza bizian ibilitakoak, elkarrengandik aldendu zituena. Amali ez da apurketa horretan azaltzen -esan dugunez, bigarren mailan gelditzea erabaki zuen- baina bere inguru-hurbileko batzuk, korapiloaren erdi-erdian agertu ziren. Bere aita, esate baterako, Marzelino Uranga mutrikuarra, 1899 urtean, Batzoki Bermeotarra kokatu zen egoitza jelkideei dohan utzi  eta XX mendeko lehen urteetan sabindarrekin elkarlanean ibili zena,  alderdiaren ingurutik ihes egindakoen buruan agertzen zaigu, alderdikideen kritika zorrotza jasoz. Hurbil-hurbiletik ikutzen zion horrek Amiliri, bera, petsonalki, inondik ere agertzen ez zen arren.

Apurketaren jatorria, 1910ko hauteskunde orokorretan kokatu behar dugu. Alderdikide batzuk, Urkijoren aldeko jarrera agertzen dute, Venancio Nardiz bermeotarraren irudia aitzakia legez hartuz. Baina apostu horrek ez zuen, antza, alderdiaren babesa jaso, Nardizen aldeko bermeotarrak agerian utziz. Jose Manuel Ispizuak Ramon Sotari idatzi zion gutun batean berak izan ote zen galdetzen zion, Urkijoren alde jartzeko gomendioa eman ziena. Sotak, ordea, ukatu egiten zuen horrelakorik egin izana. 1910ko gutun batean, zera esaten zion Luis Aranari: “No recuerdo haber recomendado la candidatura de Urquijo a Uranga y Jaureguizar, directamente. Indirectamente sí, como verá por la copia adjunta de una carta que les envié cuando el conato de presentación de Nárdiz. Después me han querido dar explicaciones, pero me he negado a oírles y actualmente considero rotas mis relaciones con ellos”.

Baina une horretarako, Marzelino Urangarekiko susmo txarrak hartuta zeuden Bermeoko jeltzaleak. Jauntxoaren bokazioa zeukala aurpegiratzen zioten. Eta jeltzaleekin batera Elorrietaren kontra jardun bazen, ez zela izan honen jauntxokeriazko joerak behin eta betiko ezabatzearren, bere lekuan jartzearren baino, eskualdeko jauntxo nagusiaren, Juan Tomas Gandariasen babespean politikan jarduteko. Bizkaitarra astekariak salaketa argia egiten zuen oso 1910 urtean: «Ez arrantzaliok, ezeyozube jarraitu Gandarias´eri eta Elorrieta´ri, ez Nardiz´eri, ez plaza barrenian kukua daukan Urangatarrari. Onek gustijok euren kolkorako dabiltzaz, ta lenenguak diru zorro ederra arakusten dadautzo, azkenengo au atzetik ezta geratuko

Harrez gero, gauzak okertzen joango ziren eta elkarrengandik urruntzen hasita zeudenen arteko aldea, berriz, zabaltzen eta handiagotzen. Jeltzaleek, alderdiaren estrategia nagusiaren kontra jardun izana aurpegiratzen zien ihes egindakoei, jauntxokeriarekin eta jauntxoekin bat egiten zutela salatuz. Izan ere, Bermeoko jeltzaleen borroka politikoa, jauntxokeriaren kontra borroka gisa nabarmendu zen lehen urteetan. Hori dela eta, jauntxoekin bat egitea, alderdiaren apostu historikoari bizkarra ematea bezala hartu zuten EAJko kideek.

1911 eta 1913ko udal hauteskundeetan, diferentzia horiek estanda egin zuten eta mugarik gabeko borroka bizian bilakatu ziren. Jeltzaleen irainak, Isidro Orbeta, Ramon Oxinaga, Miguel Jauregizar eta denen buru egiten zuen Martzelino Urangaren kontrakoak izan ziren batez ere. Isidro Orbeta, Sabin Aranak bere 1902 gutunetan, Bermeoko jeltzalerik garrantzitsuenen artean aipatzen zuen ber-bera zen. Traidore borobil-borobila, Arana-Goiriren jarraitzaileen ustetan. Jeltzaletasunetik jauntxo kontserbadoreen artera zuzen-zuzenean igarotakoa. Ramon Oxinaga ere Juventud Vasca-ko buruzagi kementsua izan omen zen garai batean. Horrela zioen behintzat 1913ko maiatzaren 9ko Euzkadi egunkariaren aleak:

«Oxinagak iges egin eban geure alderditik (gixon gixagaxua) berau zan arako Juventud burua agertzen ebana danen ganetik, erakusten emoten ebala bere maitetasunan geure alderdirako: baña au idazten dauanak laster ezagutu eban nora joko eban azkenian morroi orrek. ¡Eta orrek, gero, ez eban gura ixaten irakurri edo leidu Gaceta del Norte be, karlistea zala ta! Gauza negargarrijena da euren errijan berandu jausten gariala kontura»

Orbetak, Oxinaga eta Jauregizar, jeltzaleen batzokitik kontserbatzaileen egoitzara eraman zituela salatzen zuten sabindarrek. Oxinagak,  esaten zuen Euzkadi egunkariak «Bermeo´tik» izenburuko artikulu batean,

«ez eban gura ixan bere buruba kontzerbadoretzat agertu Orbetak esan eutzanian Uranga´n etzian olan biar zala ta Amorrotza aspiratuteko. Ekinian ebillen berau esaten ze, ezetz eta ezetz, bera etzala kontzerbadoria, baiña askenian sartu eutsoen buruan, ez oneri bakarrik, baita be nikolatxu tanbor eta enparauari be, eta gaur badakixue zer diñoen gure Dardio jaunak? Etzala iñoz izan bizkaitarra, kontzerbadoria ixan dala beti. Ara Dardio, ziur ziur dirautzut, bixi ixan bazan gaur botoki esan eutzuen errazoyagaz ta, ia txapela eukiteko bakarrik etedan buruba […]

Elixa zalia zarialako eta euzkel zalia, ezagozala ondo zagozan tojijan diñotzogu. Txarto egindako gauzak arteztuteko aldija daukazu ondiño.

Gur ezagutzen dogo zure barru ona. Bota egixuz zeure belarri onduan durundika dabixen kurabijuan, eta gogoratu zure Aberrija maite badozu, Aberrija maite dabenak ez dagozala kurabijo orren artian»».

1913ko ale batean, salaketa latzak egiten zituen Tala-Gotxi izeneko batek Euzkadi egunkarian, Isidro Orbeta, Marzelino Uranga eta ingurukoen kontra, El Pueblo Vasco-n argitaratu zuten  – «X» batez sinatutak- gutun anonimo bati erantzunez:

«¡Por fin han desplegado sus labios los liberales conservadores de Bermeo! ¡Había, en nombre de los seis y ocho conserveros un X! A través de las líneas de El Pueblo Vasco, claramente se trasluce el físico hermoso y robusto, el rostro poblado de barba, del señor X. Este X, nacionalista declarado cuando la fundación del Batzoki, en la casa, precisamente, del actual jefe de los conservadores de esta villa, señor Uranga, y que luego no sabemos por qué se separó de la expresada sociedad, tiene la palabra en el diario conservador. Nada menos que osa hacer recriminaciones al Bizkai-Buru-Batzar! Dice el buen X: Expulsiones extemporáneas… ¡Ya, ahí os duele: lo comprendemos perfectamente! Es muy cómodo y beneficioso aparecer ante el pueblo como nacionalista y ante Gandarias como servidor suyo. Mas la expulsión ha descubierto la careta, y ahora el expulsado aparece como lo que era, sin tapujos ni disfraces.

¿Pero este señor X se sabe lo que se escribe? Nada menos que el separatismo de Bermeo predica, porque llama extranjeros a todos los bizkainos que habitan en esta población. ¡Qué importancia da el pacífico X al nacimiento! Es el único argumento que emplea para demostrar que ellos y no los demás deben regir los destinos del solar, esto es, del Municipio.

Mas, ocúrreseme interrogar al señor X: don Marcelino de Uranga llegó con grandes capitales a Bermeo? No quiero indicar con la pregunta que el ser rico es una gloria, no; se lo digo a X, pues para éste sí lo parece que es, y otra preguntita: el señor Uranga es siquiera de Bizkaya? ¿No es de Motriko? Otra vez, señor X, hay que discurrir más para escribir en público […] Ahora a nosotros nos toca preguntar: ¿Qué hicieron los señores Orbeta, Uranga y demás conserveros cuando el pueblo daba cara a la batalla sin arredrarles las consecuencias? Pues estarse en lugar muy seguro y luego aprovecharse del botín de la batalla y procurar ahora llevarle atado al pueblo todo a los pies del señor Gandarias.

Un mundakés y un lekeitiano no tratan de erigirse sobre el pavés, en Bermeo, como lo sabe todo el pueblo. ¿Pero ustedes? ¡Ah! Si les conocen hasta los adoquines de la calle… En fin, que el señor X defienda a los conserveros-gandaristas… ya nos explicamos. Los señores a que usted alude tan hipócritamente (separa usted y todos los que le han puesto a escribir ese artículo tan pobre, soporífero y desmoronante) poseen un ideal y se sacrifican por él, sin cambiar, como ustedes, hacia el sol que más calienta Eguzkija nora; zapijak ara. He aquí el adagio euzkérico que se le puede aplicar a usted y a todos los conserveros. El sol-gandarias calienta, pues los conserveros hacia él»

Beste artikulu batean, berriro ekiten zion Tala-Gotxik arazoari:

«No nos queremos medir con las veletas que se mueven según el viento, ni con los satélites que giran alrededor del planeta. Y, en serio: Nosotros, señor X, estamos donde estábamos; no nos hemos movido de nuestro lugar. Ustedes se han apartado de nuestro lado. Y si antes éramos (para ustedes) muy buenos, seguimos siendo lo mismo porque no hemos variado. ¡Ah! quienes han variado y dado vueltas, saltos y tumbos políticos, son ustedes, que se han agrupado cerca del señor Gandarias, liberal-conservador. Si mañana aparece en la región del distrito electoral otro astro de luz más refulgente, que vivifique y dé más calor al estómago, es probable, casi cierto, que ustedes den otros saltos y tumbos, como el que nos ocupa, para aproximarse á su órbita. Nos conocemos perfectamente todos aquí, en Bermeo y es inútil que ustedes pretendan sincerar su actitud política. ¡Cállense, pues, para siempre, que al buen callar llaman Sancho Panza»

Amalik, esan bezala, ez zuen liskar honetan parterik hartu. Ez behintzat modu nabarmen eta ikusgarrian. Baina ez zuen gogonez hartuko, bere aita -eta Eskolastiko anaia- eztabaida sutsu hartan erabat murgilduta agertu izana eta kontserbadoreen zerrendetatik Bermeoko zinegotzi eta alkate egin izana (1914tik 1916ra).

Hauek guztiak eta beste asko igaro ostean, Bermeon hil zen Amali, 1941ko otsailaren 27an.